19 aug 2015

 

In onze eerste maand in Panama was het een vaak aangesneden onderwerp. Verschillende expats klagen over de nieuwe president en diens strakkere grip op immigratie. Daarnaast scheppen de expats een beeld van de onwelwillende Panamees die leeft op de giften van de overheid, maar niet wil werken. Van de Panamese kant horen we het geklaag over de expats. Zij hebben de beste banen en wij blijven achter. Spil in dit alles leek de overgang van uitgaande president Martinelli naar de huidige president Juan Carlos Varela. Voor ons een reden om eens dieper in te gaan op deze overgang en de onderliggende steen boven te krijgen.

 

Het blijkt dat het beeld dat geschetst wordt, grotendeels bevestigd kan worden. In de Panamese verkiezingen van 2014 speelde immigratie een belangrijke rol. De winnaar, Juan Carlos Varela, baseerde zijn overwinning op een mix van vrije markt conservatisme en links sociaal protectionisme. Zijn boodschap: “We moeten gebruik maken van Panama's geografische en economische mogelijkheden als financieel hart van Latijns Amerika" (bron) en tegelijkertijd was hij in zijn rol als vicepresident de architect van het “100 y 70" programma (bron), een plan waarbij elke Panamees boven de 70 jaar, maandelijks $100,- ontvangt. Een man van het volk én van de economie.

 

Onder oud president Martinelli waren immigratie regels soepel. Het werd voor buitenlanders makkelijk gemaakt zich te vestigen in Panama. Met de afschaffing van enkele programma's die de immigratie van buitenaf bevorderen en het aanscherpen van restricties op immigranten, lijkt Panama onder Varela een andere benadering te kiezen (bron). Het is deze verstevigde greep op immigratie die zorgen baart voor met name de buitenlandse bedrijven. De reeds gevestigde expats, met name Colombianen en Venezolanen zien hun positie enigszins in gevaar komen. Panama was en is aantrekkelijk vanwege de relatief lage restricties voor buitenlandse investeringen en voor expats die willen werken in Panama. Mede door deze losse immigratiehouding kon Panama uitgroeien tot het financieel centrum van Latijns Amerika. Een stevig hek om dit expat paradijs optuigen kan zomaar ten koste gaan van de economische groei, die zo afhankelijk is van buitenlands kapitaal.

 

Varela maakt zich ondertussen populair bij de Panamezen door een aantal, noodzakelijke, sociale programma's te starten en een aantal hardnekkige trends onder Martinelli tegen te gaan. Een van de meest ingrijpende acties van Varela betreffen de voedselprijzen. De laatste jaren zijn de gemiddelde prijzen in de supermarkten flink gestegen, vandaar dat Varela al in zijn eerste 100 dagen een plan maakte voor het beheersen van de prijzen. Als ervaren reizigers kunnen wij bevestigen dat de supermarkten hier behoorlijk duur zijn, vergelijkbaar met een dure Nederlandse supermarkt. Varela kwam zijn doelstellingen na en heeft al in de eerste maanden diverse acties tegen voedselprijzen erdoor gekregen in het parlement met ruim 25% van de bevolking geclassificeerd als arm (bron), valt het te begrijpen dat de voedselprijzen van grote invloed zijn op het dagelijkse leven.
 

De meest in het oog springende hervorming van Varela is het zogenaamde Panamá Bilingüe. Het doel is om 10.000 Panamese leraren in het buitenland hun Engels te doen opvijzelen. Dit trainingsprogramma vat het probleem van de Panamezen goed samen. De Panamese economie zit namelijk in een lift. Meer en meer binnen- en buitenlandse investeringen hebben de laatste jaren voor een enorme groei gezorgd. Panama groeit het hardst van alle omringende landen (bron). Terwijl deze economische groei gaande is, blijft de ontwikkeling van de Panamees achter. Diverse internationale rapporten schalen het onderwijsniveau laag in en ondanks dat Engels de tweede taal van het land is, scoort Panama juist in de beheersing van Engels schokkend laag (bron). Het contrast tussen het succes van Panama en de harde omstandigheden voor de grote groep Panamezen is schrijnend. Het land ontwikkelt zich simpelweg te snel en de Panamees kan het niet bijbenen.

 

Luister hier naar een discussie tijdens het World forum in 2014 waarin Varela spreekt over de sociale problemen waar Panama mee te maken heeft.

 

De sociale acties van Varela, de bescherming van het eigen volk en de constante groei van de Panamese economie lijken een rooskleuring beeld te scheppen van Panama. Enerzijds is dat ook zeker het geval. Van alle landen in Centraal Amerika is Panama economisch en sociaal één van de meest interessante landen om te vertoeven. Aan de andere kant heeft de nieuwe richting van Varela een nare bijsmaak. Het is een ontnuchterende reactie op de grote kloof tussen rijk en arm en daarnaast heeft de nieuwe koers de polarisering in het land vergroot. Panamezen houden Colombianen, Venezolanen en westerlingen verantwoordelijk voor het stelen van de banen en de expat gemeenschap voelt zich meer en meer ongewenst.

 

Het logische gevolg van de explosieve groei in de recente jaren en het lage onderwijsniveau is dat de meeste nieuwe banen die gecreëerd worden niet naar de Panamese bevolking gaan. Zodoende tekent zich in Panama een omgekeerd Westers model af. Toen in het Nederland van jaren '50 en '60 de wederopbouw sneller verliep dan verwacht en de industrialisatie in de lift zat was er vraag naar laaggeschoolde arbeiders. De regering verlaagde de immigratie eisen en ging actief werven in landen als Marokko en Turkije. De economische voorspoed in Panama zorgde juist voor een andere vraag op de arbeidsmarkt. Laaggeschoolde arbeid is in Panama volop aanwezig, maar het intellectueel kapitaal moest vanuit het buitenland komen. Het resultaat is de huidige unieke mix met tegenstellingen.

 

Het beeld dat de expat en Panamezen van elkaar hebben, lijkt dus enigszins begrijpelijk. De huidige sociaal-economische situatie laat niet toe dat beide groepen naar elkaar toe groeien. Echter, zolang de economische groei aanblijft houden zullen deze spanningen hoogstwaarschijnlijk de oppervlakte niet gaan halen. De zelfverklaarde nice guy Varela zal een enorme kluif hebben aan de interne sociale tegenstellingen die het land de komende jaren zullen kenmerken. Met de polariserende werking van rijke immigranten versus arme Panamezen loerend in het onderhuis worden de volgende afwegingen interessant.

 

Is het wenselijk voor Panama om de economische groei grotendeels in handen van de buitenlanders te houden? De beloning zal explosieve groei zijn, maar de prijs is een eigen bevolking die niet mee kan draaien en het in stand houden van de grote kloof tussen rijk en arm. Daarnaast dient de huidige sociale problematiek waar Europa en haar immigranten op dit moment mee te maken hebben als waarschuwing te worden meegenomen bij de vraag welke offers gebracht moeten worden voor de economische groei. Het zou een bijzondere situatie opleveren wanneer de Panamese bevolking nog meer aan de zijlijn komt te staan en zo meer en meer geïsoleerd raakt in hun eigen land. Wellicht dat Panama er goed aan doet om de economische groei te temperen en aan te passen aan de ontwikkeling van de eigen bevolking? Op dit moment lijkt het erop dat de regering Varela nog geen keuze heeft weten te maken en de immer groeiende economie, met uiteraard een grote focus op het Panama Kanaal, nog steeds de leidraad is.

 

De meeste landen in Centraal Amerika zitten in een fase voor Panama. Wanneer het geweld eenmaal zal afnemen, valt te verwachten dat Centraal Amerika een nieuwe globale groeiparel zal worden. In het kielzog van de globalisering zal, vergelijkbaar met de tijgerlanden in Azië, de economie flink aanzwellen. Uiteraard dient te worden aangemerkt dat Panama uniek is gezien haar eigen geschiedenis, geografische ligging, het Kanaal en nog vele andere zaken. Het neemt niet weg dat Panama in veel cultureel en geopolitieke aspecten ook lijkt op haar regionale buren en eigenlijk het eerste land is, dat na Mexico, in staat is constante groei op tafel te leggen.

 

Er bestaan genoeg maatregelen die de Centraal Amerikaanse landen kunnen nemen met als doel de eigen bevolking voor te bereiden op de toekomstige economische groei. Zo bestaan er relatief goedkope sociale opties die ook arme overheden zich kunnen veroorloven. Het '100 y 70' programma van Panama is daar een symbool van. In Brazilië (Bolsa familia) en Mexico (Oportunidades) werkt deze sociale injectie op kleine schaal enorm. Een relatief laag maandelijks bedrag wordt uitgekeerd aan een arm gezin met als ruilmiddel dat de kinderen naar school gaan. Deze micro-investeringen hebben op de lange termijn positieve gevolgen. Juist de problematische onderste laag van de samenleving krijgt een opleiding en zo wordt het human capital versterkt en daarmee de economische groei (bron).

 

Vroeg investeren in eigen kwaliteit, betekent dat je als land minder genoodzaakt bent human capital uit andere landen aan te trekken. Economische groeispurten worden zo meer behapbaar en hoeven niet noodzakelijkerwijs gecompenseerd te worden met immigratie. In Panama zou je kunnen stellen dat ze met Varela te laat zijn begonnen met investeren in eigen volk waardoor de kloof tussen arm en rijk al haast onoverbrugbaar groot lijkt. De wederzijdse verwijten tussen expats en Panamezen valt te zien als polariserende bijproduct.

 

Uiteraard is het appels met peren vergelijken, gezien iedere unieke economisch, sociale en politieke situatie. Toch valt er een universele les te leren. Panama is het bewijs dat het uitblijven van investeringen in onderwijs bij eigen bevolking een recept is voor sociale achterstand en economische stagnatie op langere termijn. De les voor de kleinere broertjes van Panama zal moeten zijn om vroegtijdig te investeren in het eigen human capital om zo de integratie van eigen volk bij de economische boost die buitenlandse investeringen zullen brengen te verbeteren. In Panama volgt de sociale investering op de economische groei, waarbij een positieve noot is dat er dus wel geïnvesteerd wordt. De vertraagde investering heeft er wel voor gezorgd dat de Panamezen aan een inhaalrace zijn begonnen, maar dat er nog een lange weg te gaan is.